Is de redoute van Ulsda is begraven?
De redoute van Ulsda is een militair object geweest, een vesting, gebouwd tussen 1550 en 1600. In 1797 is deze herbouwd en in 1870 ontmanteld. Het restant is een Rijksmonument (nr. 8872). Het Rijksmonument krijgt van ons slechts géén ster: het ligt er belabberd bij.
Omdat we de redoute zijn tegen gekomen bij de Rijksmonumenten van Beerta is onze fotograaf Jur Kuipers op stap gegaan om er foto's van te maken. Bij de RCE (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed) staat het vestingwerk immers aangeschreven als monument. Als dat het geval is, verwacht je in ieder geval een herkenbare redoute aan te treffen. De RCE verwijst ons naar de gemeente Oldambt die verantwoordelijk is voor de redoute; aan de gemeente Oldambt is middels een brief geschreven over de uitermate slechte toestand van de redoute. Er is door de jaren heen geen enkel onderhoud gepleegd!
Met de drone is de redoute nauwelijks als zodanig herkenbaar en op de grond moet je je een weg banen door het struikgewas om nog enigszins enkele schamele onderdelen van de redoute waar te nemen. Het is beschamend dat deze voormalige vesting er zo slecht bij ligt. Jaren geleden is bij het terrein slib gestort uit de naastgelegen Westerwoldse Aa. Een Rijksmonument?! De schans bij Winschoten en die te Bellingwolde liggen er in ieder geval prachtig bij. Echter: Schijn bedriegt.....
De 'redoute' bij Ulsda, gezien vanuit de lucht. Foto: ©Jur Kuipers, 2023. Klik op de foto om een tweede foto te openen. Je kunt op die foto ook klikken. Klik op het kruisje rechtsboven in het nieuw geopende venster om deze weer te sluiten. Op onderstaande foto's waar een handje verschijnt als je er met de muis op gaat staan, kun je op dezelfde wijze te werk gaan.
De geschiedenis van de redoute te Ulsda
Staatsblad 1 november 1870
Over de geschiedenis van het bolwerk vinden we zeer weinig terug. In de Staatsbladen no. 171 en 172 van ('s Gravenhave) van 1 november 1870 lezen we het volgende:
'De Staatsbladen no. 171 en 172 bevatten de besluiten van den 26en October 1870, waarbij, met wijziging van het Koninkl. Besluit van 25 Januari 1854 (Staatsbl. no. 8), wordt bepaald, dat het werk aan de Statenzijl, de batterijen op den Aadijk en de Ulsda, alsmede de redoute en de flêche aan de Leethe geene vestingwerken meer zullen zijn…..' . Daarmee is dus een einde gekomen aan de vestingwerken.
De
'redoute' onder Ulsda, gezien vanuit de lucht. (Drone)foto: ©Jur Kuipers, 2023.
Winschoter Courant, 9 juni 1875
'De ONTVANGER DER REGISTRATIE EN DOMEINEN te Winschoten , zal, ten overstaan van Mr. A.J. De STTTER, Notaris aldaar, op Woensdag den 16 Juni 1875, des middags ten twaalf ure, in het Logement van H.A. WAGHO , te Nieuwe Schans, in het openbaar verkoopen: De BATTERIJEN op den Aadijk no. 1 en aan de Ulsda, de REDOUTE en de FLÊCHE aan de Leethe en eenige perceelen UITGEGRAVEN GROND, langs den toegangsweg naar het Spoorwegstation Nieuwe Schans, gelegen onder de gemeenten Beerta, Bellingwolde en Nieuwe Schans. Alle KAAVELS zijn op bet terrein door zichtbare palen of kielspitten uitgebakend. De VOORWAARDEN van verkoop liggen ter lezing op de gebruikelijke plaatsen te Nieuwe Schans, Beerta, Bellingwolde en in naburige gemeenten, voorts ten kantore van genoemden Notaris en aan het kantoor der Registratie en Domeinen te Winschoten, alwaar tevens KAARTEN van de te verkoopen goederen ter inzage liggen en waar BILJETTEN, houdende beschrijving der perceelen, tegen 5 cent per stuk verkrijgbaar zijn. Inlichtingen worden tevens verstrekt door den hoofdopzichter A. MILLENAAR, te Nieuwe Schans. De Ontvanger voornoemd: DE COCK'.
We weten nu dat de vesting van Ulsda geen 'echte vesting' meer is en dat het terrein van Ulsda en andere plaatsen in de verkoop zijn gegaan. Daarmee weten we echter nog niets over de geschiedenis van de vestingwerken. Pas in de Winschoter Courant van 28 augustus 1954 komen we meer tegen.
De vestinggordel rond Groningen, Friesland en Drenthe
In de zeventiende eeuw is een vestinggordel aangelegd rond Groningen, Friesland en Drenthe, de 'Vrieschen tuin' geheten. Aan de oostgrens van onze provincie hebben in die tijd van het zuiden naar het noorden, de volgende versterkingen:
Ter-Apel, de vesting Bourtange, drie Dijlerschansen (in het tegenwoordige Oost-Friesland), twee batterijen bij Bellingwolde (een 'redoute' en een 'flèche' aan de Leethe), Oudeschans, Booneschans, Statenzijl, drie batterijen langs de Buiten-A-dijk, Beerster- en Bellingwolderzijlen. Reide, Termunterzijl (kustbatterij), Oterdum, Farmsum (vier batterijen), de vesting Delfzijl, met de Noordbatterij en het werk Kostverloren, Hooghalle, ten noorden van Holwierde (kustbatterij), Hoogwatum (kustbatterij), Wedde, Wedderveer, Ulsda, Winschoten, Winschoterzijl en Winschoterbrug (Hogebrug).
Van al deze vestingen, schansen of batterijen die eertijds deze streken tegen indringers vanuit het oosten hebben moeten beschermen, is weinig overgebleven. Alleen de bouw van sommige plaatsen als Nieuweschans en Bourtange, herinnert nog wel aan de soldatentijd. De 'batterij' van Bourtange is bekend. Alweer jaren geleden hebben wij aan dit mooie plekje vlak aan de grens, nog enige foto's gewijd. Minder bekend zal het zijn, dat ook in Bellingwolde nog eender twee batterijen, de 'flêche aan de Leethe' bewaard gebleven is. Bovendien in goede staat van onderhoud, want het plekje is onder de hoede van Monumentenzorg gesteld. Het stukje van de vestinggordel is gelegen in Bellingwolde-Noord en is via de Wymeersterweg te bereiken. Het ligt vlak aan de Moersloot, de grensscheiding tussen Nederland en Duitsland. De ongeïnteresseerde zal het met gras begroeide heuveltje niet veel zeggen. Anderen zullen er echter meer in zien en ook aan de vorm de oude batterij herkennen, die honderden jaren een steunpuntje in ons verdedigingsstelsel is geweest. Van de schans zelf is overigens weinig bekend. Een aandeel in de tachtigjarige oorlog heeft zij, die in geen enkele krijgshandeling wordt genoemd, blijkbaar niet gespeeld. Waarschijnlijk is die flêche aangelegd op last van graaf Willem Lodewijk van Nassau na 1596. De schans wordt, voor zover ons bekend, genoemd in het in 1874 verschenen boek van J. P. Koster 'De provincie Groningen en hare defensie in de laatste twee eeuwen', en het boekje van ir. Schukking 'De vestingwerken van Nederland'. Een kaart van de zeventiende eeuw geeft de plaats van de verschillende vestingwerken, ook die in Bellingwolde, aan. Als verdedigingswerk wordt de schans nog op de topografische kaart 1:50.000 van 1852, aangegeven.
Over wat nu precies een flèche en een redoute is, hebben we een afzonderlijk artikel gewijd, evenals die te Bellingwolde, waar de restanten prachtig zijn gerestaureerd.
Een wal van de
'redoute' onder Ulsda. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
Uiteraard willen we wat meer weten over de geschiedenis van de redoute bij Ulsda en daarom graven we wat verder. De boven genoemde boekjes hebben we niet kunnen bemachtigen, maar in de Winschoter Courant van 28 augustus 1956 vinden we een artikel geschreven door een voor mij zeer bekend persoon met de titel:
Westerwoldse en Oldambts bijdrage in het ontzet van Groningen
Dit artikel is onderstaand zonder correcties in het geheel overgenomen
'Er is in het archief van de Stad Groningen een brief uit Den Haag van 30 augustus 1672 aan de 'Edele, Erentfeste, Wyse, voorsichtige Heeren, de Burgemeesteren ende regeerders der Stadt Groningen' en afkomstig van de Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden. Een brief, waarin het stadsbestuur gecomplimenteerd werd met de standvastige houding gedurende het beleg en waarin o.a. geschreven stond: Waarop wij goet gevonden hebben U.L. mits desen te rescriseren, dat ons ten hoogsten aengenaem is geweest, sulex te verstaen, als mede dat U.L. 't Guarnisoen ende de Borgeren van hare stadt, haar gedurende de sware Belegeringe, soo dapperlijck, mannelijck, stantvastelijck ende couragieuselijck hebben gedragen ende gecomporteert, ende daer over alle roem ende eere waardich syn ende meriteren, niet alleen jegenwoordick, nemaer in toecomende tijden...'
Dit was natuurlijk erg vleiend voor "den Weledlen, Hochwiesen sehr Vorseinigen Achtbaren, Borgermeisteren ende Rath, Talmans en gesworne Meinde, neffens de Gilden ende Wiesheit der stadt Groningen", zoals er op het couvert vermeld stond, doch er was bij vergeten, dat ook het platteland van de provincie Groningen in deze eer had te delen, omdat het zich zeer grote offers had te getroosten. Dit blijkt al wel uit een memoriaal van dat, wat werd vereist voor de verdediging van de stad Groningen, opgemaakt door de generaal Carel Rabenhaupt op 3 Juni 1672. Zeer duidelijk valt een en ander vast te stellen uit de artikels van 7 tot en met 10.
7 Finsterwolderzijl te herstellen off een nieuwe redoute tot beschuttinge aan te stellen, desgelijckS een an de ausswendigh zijl, den nieuwe schants.
8 Die stoppinge der Ruten A bij der Bourtange en die morassen te stremmen ende aan redoute tot bewaringe derselve inwendigh jegen de Borstweeringe off op derselver met palisaden vereien, daermit de wege niet overvallen ende der dam wederom geopent werden moge,
9 Swemmende balcken door den midden deser vestinge grachten. Nota diergelijeke swemmende balcken wan sij met Eijsen gescheert und met ijsere ringen versien, hinderen de grachten te passeren 't sij met kleijne offte groote ponten, wie oock hijsbruggen off andere gadunge van bruggen, daerdoor dem vijandt sijn voorhabbende desijn gebroken werde,
10 Winschoten den voornemen pas, waerdoer dese stadt Groningen bedecket undt die Boertanges versekert, wie oock die nieuwe Schants dienet weder opgemaket te zyn, welcke ick, wan die sluysen alhier en die stadt mochten gemaecht zijn, van meerdere importantie erachte, als die reduite so men voorhadde om de hooghte aen dese stadt te occuperen. Hierentegen konnen die Bellingerwolstelschans slichten ende so den volcke als geschutte in Winschoten gebruiken.
Het midden van de 'redoute' bij Ulsda. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
WAT ER ZOAL IS GEBEURD
Het bovenstaande liegt er niet bepaald om. Het is de ijzeren wet van de oorlog, die niet vraagt naar menselijke overwegingen maar in het voorbijgaan van alles dat eist, wat voor de verdediging van een bepaald punt nodig is. In "'t Verwerd Europa" schreef Valkenier: "De Staten van Stad en Lande hadden als voorzichtige Regenten in tijd van Vrede haar gedachten al laten gaan over het aanstaande onweer, dat zij tegemoet sagen". Er werden allerlei maatregelen genomen om de vijand zo voorbereid mogelijk tegemoet te treden. Het Bourtangermoeras, dat zich uitstrekte van Coevorden tot even bezuiden de Dollard vormde tegen een inval van het Oosten een natuurlijke bescherming, Van Drenthe uit gingen naar de Duitse streken de Zuidborger. en Emmerdijken, die echter werden verwoest, Alleen noordelijk beheerste het ford Bourtange de enige weg, die dwars door de venen van het Munsterland naar Groningen voerde. Een andere toegangspoort was tussen de noordzijde van het moeras en de Dollard. Beter dan de weg over Bourtange was deze poort gedekt door een geheel complex van schansen: de Bellingwolder of Oude Schans, de Boneschans en de Langakker – of Nieuwe Schans, Deze lagen dicht bij de grens. Wat verder landinwaarts lagen de schans aan de hoge brijg over de Pekel-A bij Winschoten en die bij Winschoterzijl. Winschoten zelf kon bovendien een bedreiging en een belemmering van betekenis voor de vijand vormen. Het zou te ver voeren, om het gehele proces van verdediging op de voet te volgen. Er werd een tijdlang door de bevolking geen medewerking verleend. Men trachtte de vijand het binnentrekken van het Groninger land. te belemmeren door inundatie, maar moest tot krassere maatregelen overgaan, voor men het water op de landerijen kreeg. De vloed- en ebbedeuren van de zijl bij Termunten moesten tenslotte uit de hengels gelicht en op het land gelegd worden, terwijl de vloeddeuren van de Oterdumerzijl met kettingen en stangen opengesperd moesten worden. Zoals het hier ging, ging het elders eveneens. Ook werden de Langakkerschans en de Bellingwolder schans verlaten op hoog bevel uit de stad Groningen. De bevelhebbers werd gezegd "eenige van de principaalste plaatsen der forteresse door de soldaten doen vernietigen'. Het was een wedloop met de tijd, maar eindelijk en wel voor de komst van de vijand was men zo ver, dat de provincie in staat van verdediging was gebracht. Echter met weinig succes, want de vijand kwam, zoals men weet, tot voor de poorten van Groningen en belegerde deze stad.
Links een deel van de wal van de 'redoute' bij Ulsda. Foto: ©Jur Kuipers.
VERRADERS
Zoals in elke oorlog het geval is, zo ging het ook met het beleg van Groningen. Ook toen waren er verraders en mensen die met de vijand gemene zaak maakten. Men trad hiertegen onverbiddelijk op en wist van geen consideratie. In Mei was een boer uit het Oldambt, Louwert Fokkens, beschuldigd van het in -contact-staan met de vijand, gevangen genomen. Hij zou o.a. gecorrespondeerd hebben met Schulenborch. De laatstgenoemde had bij de gildetroebelen in 1662 een grote rol gespeeld, moest daarom de stad verlaten en stond bij de bedreiging van Groningen in blakende gunst bij Christoph Bernard, later 'Bommenberend' genoemd. Het pleitte niet voor iemand, dat hij correspondeerde met Schulenborgh, zoals dat met Fokkens het geval was. Toen hij gevangen was genomen, werd een deputatie gezonden naar zijn vrouw, om de brieven, die onder haar berusting zouden zijn, op te eisen. Bij een eventuele weigering mocht men huiszoeking doen, de papieren in beslag nemen en naar Groningen zenden. Begin Juli was de man nog steeds in hechtenis, doch later en wel op de 20ste Juli werd hij ter dood gebracht. De papieren waren gevonden en naar beweerd wordt was er zelfs een concept-accoord bij van onderwerping van de Oldamten aan de bisschop. Zo maakte men met Louwert Fokkens en andere verraders, als ook mensen die hun plicht verzaakten, korte metten.
WINSCHOTENS ONTZET
Zoals bekend is, had men Winschoten niet kunnen behouden en viel het in handen van de vijand. Het duurde na het ontzet van Groningen op 28 augustus echter niet zo heel lang of ook voor Winschoten kwam de bevrijding. De troepen van overste Jorman heroverden op 10 september van hetzelfde jaar deze stad, die daarna in staat van verdediging werd gebracht. Nadat de schans aan de Winschoterzijl, de Bruggeschans en het huis te Wedde zonder enige weerstand waren heroverd. In Winschoten heerste weldra grote bedrijvigheid. De commandant kreeg verlofmensen te vorderen, om te helpen de verdedigingswerken te herbouwen en te verbeteren. Huizen, die de verdediging konden bemoeilijken worden eenvoudig afgebroken, de grachten werden verbreed en verdiept. Grote voorraden hout, eiken palen, spijkers, krammen en sloten, enige duizenden pinnen voor palisaden, houwelen en handbijlen, dommekrachten en allerlei touwwerk werd uit Groningen aangevoerd, ook kanonnen met voorwagens, geweren, kogels, kruit en lont. Niet alleen in Winschoten werd alles in staat van verdediging gebracht, als de vijand nog eens mocht terugkomen, maar ook de veroverde schansen. Zo trachtte men de stelling Winschoten tot een steunpunt te maken, daar de Oude-, de Nieuwe- en de Boneschans nog in handen van de vijand waren en vandaar een nieuwe inval van de vijand mogelijk was. Lang zou dat echter niet duren. Ook deze schansen werden heroverd. De commandant van de Oude-Schans caputileerde. De 27 october om 's avonds 10 uur werd de overeenkomst tussen Rabenhaupt en de overwonnene in Ulsda getekend. Aan het garnizoen werd toegestaan met vliegende vaandels en slaande trom af te trekken. Over Winschoten en Groningen trok het naar Coevorden. Wel een verschil met de smadelijke vlucht waarmee de andere vijandelijke troepen uit Oldambt en Westerwolde verdwenen waren. W.J. EELSSEMA'.
En zie daar, dit niet al te makkelijk te begrijpen artikel in de krant is gescheven door mijn toenmalige vriend en 'leraar' Wiert Jacob Eelssema, waarover ik in 2016 een biografie heb mogen schrijven. En zie daar, hij schrijft over de geschiedenis van de redoute van Ulsda.
Een tweede poging: de redoute van Ulsda is begraven.....
Al snel komen we erachter dat de bovenstaande plek niet de eigenlijke redoute is van Ulsda. Op de bovenstaande (drone)foto zien we nog een tweede plek, iets verder naar boven. Maar als we het kaartje op de site van de Rijksdienst voor Cultureel erfgoed zien (zie onderstaande kaart), dan hebben we wél op die plek gezocht! Deze plek heeft waarschijnlijk opgespoten wallen van grond gekregen en Rijkswaterstaat heeft daartussen slib uit de Westerwoldse A opgespoten. Dit is ook (nog) te zien op één van de bovenstaande foto's! Dus ging Jur op stap om de open ruimte erboven op te zoeken. Zie de foto hier boven.
Wat hij daar heeft aangetroffen, blijkt ook géén redoute te zijn met in het midden een paar bomen. De plek zelf is moeilijk bereikbaar en het geheel is afgezet met prikkeldraad. Waarom prikkeldraad? We weten het niet. Jur zoekt contact met Johan Waterborg van de Groninger Archieven. Zijn antwoord verbaast ons niet meer:
Dank voor de foto's; fraaie plaatjes hoor! Bijgaand vind je een screenshot van HisGis die de situatie in 1832 weergeeft. Het terrein van het Ministerie van Oorlog (in rood omkaderd) is goeddeels verdwenen onder de A7. Als dit hetzelfde vestingwerk was als de redoute, dan is er niets meer van over. De plek die jij gefotografeerd hebt is op de kadastrale kaart van 1832 niet terug te vinden als landschappelijk element. De plek die jij gezien hebt is mogelijk niet de locatie van een voormalige school maar van een tichelwerk. Dat laten oude kaarten op www.topotijdreis.nl in ieder geval zien. De plek die het rijksmonumentenregister laat zien, is nu leeg en is dat wellicht ook altijd geweest. De rijksoverheid maakt wel vaker een foutje… Het is ook geen strategische plek. De locatie van de oude batterij is dat wel. Literatuuronderzoek lijkt me altijd zinvol ('Schansenkrijg' van Overdiep bijvoorbeeld) maar het lijkt erop dat het Rijk dit monument kan schrappen.
Duidelijke taal. We hebben dus veel moeite gedaan om de juiste plek te vinden, maar die bestaat niet meer. De redoute van Ulsda is voorgoed verdwenen onder zand en asfalt. Eeuwig zonde. We schamen ons een beetje doordat we een brief naar de gemeente Oldambt hebben gezonden met klachten over de slechte toestand van de redoute. Die 'slechte toestand', klopt wel: de redoute ligt voor eeuwig te slapen in zijn graf onder de snelweg....
.png)
Op het bovenstaande kaart staat de redoute van Ulsda aangegeven als Batterij met ten zuiden daarvan een plek aangegeven als school. Mogelijk is dit geen school geweest maar een 'Tigchelwerk', zoals daaronder aangegeven. Als je goed kijkt zie je dat de 'Batterij' is weergegeven als een vestingwerk, met rechts daarvan de Westerwoldse A. Door de aanleg van de snelweg A7 is deze ten onder gegaan. Ook zien we het woord 'school' omcirkeld. Of hier, tussen Ulda en Klein Ulsda een school heeft gestaan, is geen twijfelgeval. Klein Ulsda heeft van 1842 tot ongeveer 1870 een eigen schooltje gehad in de achterkamer van een oude smederij...
Op het kaartje van RCE staat momument 8872 (de redoute) duidelijk aangegeven. Het is de eerste plek waar Jur is geweest. Dit blijkt dus NIET de redoute te zijn, maar een opgespoten terrrein, en ook de plek daarboven is niet de redoute. Jammer dat dit stukje verleden is verdwenen. Rijksmonumenten kan monument nr. 8872 gaan verwijderen. Deze bestaat niet meer!. Alleen de geschiedenis, zoals boven omschreven zal nooit verdwijnen. Dat verleden blijft voor altijd alleen nog enkel op papier bestaan.......
Nieuwe gegevens, febr. 2024
Begin februari 2024 schijnen er weer nieuwe feiten boven water te komen. Ko Lenting heeft de kaarten nog eens goed bestudeerd en heeft deze -bij wijze van spreken- op elkaar gelegd. Hieruit zou blijken dat de redoute nog iets noorderlijker zou liggen zoals op de onderstaande kaart van Raap staat aangegeven. Op die plaats is in 2008 nog gegraven (zie foto daaronder). Het gebied ligt hier deels onder de snelweg en deels in het weiland. 'Heb eindelijk de archeologische waardekaart van Oldambt via Libau kunnen bemachtigen, deze was namelijk niet online en de nieuwe versie is nog als concept. Hier staat de goede locatie wel op aangegeven. Wat alleen nog moet gebeuren is de aanpassing van de coördinaten. Daar ga ik ook werk van maken', aldus Ko Lenting.
Dit zou de juiste ligging van de redoute kunnen zijn; deels onder de snelweg en deels op het weilland.
In 2008 is ter plaatse nog gegraven.
Klik hier voor: Een artikel over vestingwerken.
Klik hier voor: De De Bult, (Bultena), Draaijerij en de redoute van Ulsda
Bronnen:
- De Staatsbladen no. 171 en 172
- Winschoter Courant, 9 juni 1875
- Winschoter Courant, 28 augustus 1954
- Winschoter Courant, 28 augustus 1956*
*Dit artikel bevindt zich ook in het bescheiden archief dat ik van Wiert Eelssema bezit.
